बखर वाचनाची २

‘अॅलिस इन वंडरलॅंड’ या पुस्तकाची गंमत म्हणजे ते वाचल्यावर हे पुस्तक मला फार उशीरा वाचायला मिळाले असे वाटले होते. पण नंतर जी.एंनी सदानंद भटकळ यांना लिहिलेले एक पत्र वाचले, त्यात त्यांनी लिहिले होते, ‘I am certainly grateful that I read ‘Alice in Wonderland’ after my graduation from the college. Earlier I would not have risen to the level and would have lost one eternal delight.’ मलाही हे पुस्तक थोड्या ‘कळत्या’ वयात वाचायला मिळाले ही भाग्याची गोष्ट होती. कारण त्यावेळी या पुस्तकातील ‘गोष्टी’चा, कल्पनाचमत्कृतीचा जसा मोह पडला त्याचवेळी या वरवर दिसणाऱ्या गोष्टीमागे अर्थाचे कसे अनेक पदर गुंफले आहेत हेही जाणवत होते. ते शोधण्यात मूळचा आनंद द्विगुणीत होत होता.
एक संविधानिक इशारा. आपल्याला काही ‘नवे’ कळेल अशी आशा मनात ठेऊन ‘Alice..’ वाचू नका. थोरो म्हणतो, ‘सर्वच कहाण्यांना त्यांचे तात्पर्य असते. निरागस माणसे फक्त गोष्ट ऐकून आनंदतात.’ ज्याने आपल्या मनात बालपण जपले आहे त्याला ‘Alice..’ हे पुस्तक नक्कीच आवडेल.
[एखादे पुस्तक कळत्या वयात वाचायला मिळणे ही भाग्याची गोष्ट असते असे मी म्हटले खरे, पण केव्हा केव्हा याच्या उलटही परिणाम होतो. ‘Harry Potter’ च्या पुस्तकांच्या बाबतीत माझे असेच झाले. ‘Harry Potter’ या मालिकेचे पहिले पुस्तक प्रकाशित झाले ते १९९७ साली. त्या काळात मी चेकोव्हच्या कथांचा अभ्यास सुरु केला होता आणि रशियन साहित्यातील उत्तमोत्तम कृतींकडे मी पुन्हा एकदा वळलो होतो. त्या सुमारास पॉटरच्या मालिकेतील एक दोन पुस्तके हाती आली, वाचली पण त्यांचा फारसा काही प्रभाव पडलाच नाही.]
तर मी लिहित होतो ‘Alice..’विषयी. अॅलिस आपल्या घरापासून दूर एका जादूच्या विश्वात जाऊन पोहोचते. या ‘Wonderland’ मध्ये तिला जे विलक्षण अनुभव येतात त्यांची अत्यंत मनोरंजक कहाणी करोलने सांगितली आहे. ती मुळातूनच वाचायला हवी. कारण कहाणी जितकी विलक्षण आहे तितकीच लेखकाची सांगण्याची पद्धत ही आगळीवेगळी आहे. विशेषतः त्यांतील शाब्दिक कोट्या, शब्दांचे खेळ, nonsense rhymes, हे दुसऱ्या भाषेत सांगणे जवळजवळ अशक्य आहे. या पुस्तकाचा मराठीत अनुवाद करण्यास मी सुरुवात केली तेव्हा माझ्या हे ध्यानात आले आणि मी तो नाद सोडला.
हे पुस्तक वाचता वाचता आपल्या मनात सतत त्या जगाची आणि आपल्या जगाची तुलना सुरु होते. जी.एंनी अॅलिसच्या संदर्भात लिहितांना अशी काही उदाहरणे दिली आहेत.
या ‘Wonderland’ मध्ये अॅलिसला अनेक चमत्कारिक प्राण्यांसोबत एक पत्त्यातली राणी भेटते. एकदा राणी व अॅलिस जोराने धावत असतात. गम्मत म्हणजे भोवतालची झाडे मात्र जगाची सरकलेली दिसत नव्हती. अॅलिस पळून पळून दमली. म्हणाली, “अरे, आपण अजून त्याच झाडाखाली आहो.”
“मग तुझी काय अपेक्षा होती?” राणीने विचारले.
“आमच्या देशात एवढे धावलो तर कुठल्या कुठे पोहोचलो असतो.”
“मग तुझा देश अगदी मद्दड म्हणायचा. इथे एकाच ठिकाणी राहायचे म्हटले तरी एवढ्या जोराने धावावे लागते.”
राणीला माहीत नाही आणि अॅलिसला कल्पना नाही पण, आपल्या जगाची रीत अशीच आहे. ऊर फुटेपर्यंत आपण धावतो व दम लागल्यावर आपल्याला कळते की आपण त्याच ठिकाणी आहो. या गळाकापू स्पर्धेच्या जगात एका ठिकाणी राहायचे तरी खूप पळावे लागते!
ही राणी अॅलिसवर खटला भरते व तो चालू असतानाच म्हणते, “आधी शिक्षा, मग निर्णय.” यावर अॅलिस चिडून म्हणते, “हा काय मूर्खपणा?”
आणि आपल्याला जाणवते, आपल्या जगाची तर हीच रीत आहे. जन्मापासून आपल्या वेगवेगळ्या शिक्षा सुरु झालेल्या असतात आणि न्यायनिवाडा कधी होईल याचीच शाश्वती नसते!


या पुस्तकाने एवढी मोहिनी घातली की नंतर मी संपूर्ण करोल मिळवून वाचला. त्याची तीन चरित्रे मिळविली. ‘Lewis Carroll in Wonderland and at Home’ हे बेले मोजेसचे, ‘The Story of Lewis Carroll’ हे इसा बॉवमनचे आणि ‘The life and Letters of Lewis Carroll’ हे एस. डी. कलिंगवूडचे. चार्ल्स डॉगसनचे घराणे हे प्रतिष्ठित आणि धार्मिक होते. त्याच्या आजोबांचे वडील हे आयर्लंड मध्ये बिशप होते. त्याचे वडील हे कुशल गणिती होते. चार्ल्स हा त्याच्या पालकांच्या अकरा मुलांपैकी तिसरा. त्याचा जन्म १८३२ साली झाला. त्याचे बरेचसे शिक्षण घरीच झाले. लहानपणीच त्याला इंग्रजीतील उत्तम पुस्तके वाचण्याची आवड निर्माण झाली. पुढे शाळेत गेल्यानंतर वडिलांप्रमाणेच गणित हा त्याचा आवडता विषय बनला. कॉलेजमध्येदेखील हाच त्याच्या आवडीचा विषय होता व त्यांत प्राविण्य मिळविल्यावर १८५५ मध्ये तो ख्राईस्ट चर्च कॉलेजमध्ये गणिताचा प्राध्यापक बनला. येथे त्याने सुमारे २५ वर्षे वेगवेगळ्या पदांवर काम केले.
चार्ल्सला तरुणपणीच कविता करण्याचा आणि गोष्टी लिहिण्याचा नाद लागला. हळूहळू त्याचे लेखन प्रतिष्ठित नियतकालीकांत प्रकाशित होऊ लागले. १८५६ साली त्याची कविता ‘Solitude’ प्रथम लेविस करोल या टोपण नावाने प्रकाशित झाली आणि पुढे हेच नाव त्याची ओळख बनले. याचवर्षी ख्राईस्ट चर्च कॉलेजमध्ये हेन्री लीडेल या नावाचे एक डीन आले व चार्ल्सचे आयुष्यच बदलून गेले. त्याला एक वेगळीच दिशा मिळाली. वर उल्लेखिलेल्या नदीवरच्या प्रवासाच्या प्रसंगात करोल सोबत असणार्या तीन लहान मुली याच डीनच्या मुली होत्या. त्यांच्यापैकी Aliceला ही कहाणी खूप आवडल्यावर चार्ल्सने ती वाढविली व आपल्या हस्ताक्षरात एक प्रत तिला भेट दिली. या प्रतीत त्याने स्वत: काढलेली काही चित्रेही होती.
ही कहाणी प्रकाशक मॅकमिलन यालाही फार आवडली व त्याने ते पुस्तक प्रकाशित करण्याचे ठरविले. मात्र आपल्याऐवजी एखाद्या व्यावसायिक चित्रकाराकडून चित्रे काढून घ्यावी असे चार्ल्स चे मत होते व त्याप्रमाणे जॉन टेनियल या चित्रकाराने या पुस्तकासाठी जी अप्रतीम चित्रे काढली तीही आता इतिहासाचा भाग बनून गेली आहेत. या पुस्तकाच्या सतत नव्या आवृत्त्या निघत असतात, अनेक प्रथितयश चित्रकार आपल्या पद्धतीने त्यांतील विश्व रंग-रेषांतून व्यक्त करू पाहतात. ग्राहम ओव्हनडेनने तर ‘The Illustrators of Alice in Wonder land’ या नावाचे पुस्तकच संपादित केले असून त्यांत Alice’साठी चित्रे काढलेल्या सुमारे शंभरहून अधिक चित्रकारांनी काही चित्रेही दिलेली आहेत. गंमत म्हणून मी अशी चारपाच पुस्तके गोळा केली होती.
‘Alice..’ प्रचंड लोकप्रिय झाले आणि असंख्य वाचकांनी करोल लेविसला पत्रे लिहिली. कदाचित त्यावरून लेविसला पुढील भाग लिहावयाची कल्पना सुचली असावी. पण या कहाणीचा पुढला भाग बराच उशीरा, म्हणजे १८७१ साली, ‘Through the Looking Glass And what Alice Found There’ या नावाने प्रकाशित झाला. हा भागही खूप लोकप्रिय झाला. नंतरच्या काळात अनेकदा हे दोन्ही भाग एकत्र देखील छापण्यात आले.
“Alice..’ प्रकाशित झाल्यानंतर जवळजवळ २५ वर्षांनी पुन्हा एकदा करोलच्या मनात मुलांसाठी एक नवी काल्पनिक दीर्घ कहाणी लिहिण्याचा विचार आला. त्याप्रमाणे ‘Sylvie And Bruno’ हे पुस्तक त्याने दोन भागात प्रकाशित केले. मात्र Alice’ समोर हे पुस्तक काहीसे दुर्लक्षितच राहिले.
करोल हा अतिशय उत्तम छायाचित्रकार देखील होता. त्याने काढलेल्या अंदाजे ३००० फोटोग्राफ पैकी केवळ सुमारे १००० आज उपलब्ध आहेत व अभ्यासकांनी त्यांचे वर्गीकरण करून नीट रेकोर्ड ठेवलेले आहे. त्याने त्या काळातील अनेक प्रतिष्ठित व्यक्तींची छायाचित्रे काढली होती. लहान मुलांची छायाचित्रे काढण्यात तो कुशल होता. ही छायाचित्रे पुढे इंग्लंडमधील समीक्षक आणि टीकाकार यांच्यात दोन गट पाडण्यास कारणीभूत ठरली. झाले असे की या छायाचित्रात काही चित्रे नग्न मुलींची सुद्धा होती. ही चित्रे पाहून सेक्सच्या बाबतीत करोल हा विकृत होता आणि आपल्या संपर्कात आलेल्या लहान मुलींकडे पाहण्याची त्याची दृष्टी चांगली नव्हती असा निष्कर्ष काही चरित्रकारांनी काढला आहे. असा समज निर्माण होण्यास आणखी एक घटना कारणीभूत ठरली. ‘Alice..’ प्रकाशित झाल्यावर काही दिवसांनी खऱ्या अॅलिसच्या आईने करोल ला आपल्या घरी येण्यास किंवा आलिसशी भेटण्यास बंदी घातली. कदाचित अशा प्रकारची कुजबुज तिच्या कानावर आली असेल.
​ पुढील गोष्ट पुढील अंकी ....